Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam – Đỗ Tất Lợi
Cây Dạ Cẩm trang 499-500 tải bản PDF tại đây.
Còn gọi là cây loét mồm, đất lượt, đứt lướt, chạ khẩu cắm.
Tên khoa học Oldenlandia eapitellata Kuntze.
Thuộc họ Cà phê Rubiaceae.
Ta dùng toàn cây hay chỉ dùng lá và ngọn non của nhiều loài dạ cẩm: Dạ cẩm thân tím nhiều lòng và loài dạ cẩm thân xanh.
Mô tả cây
Cây dạ cẩm vốn có tên là loét mồm vì nhân dân vùng Lạng Sơn, Cao Bằng dùng nó chữa loét mồm, loét lưỡi, là một loại cây bụi-trườn, thường cuốn vào cây khác, dài tới 1-2m. Thân hình trụ, tại những đối phình to ra. Lá đơn, nguyên, mọc đối, hình bầu dục, đầu nhọn, dài 5-15cm, rộng 3-6cm, cuống ngắn. Cụm hoa hình xim phản đối tụ lại thành hình cầu ở đầu cành hay kẽ lá, gồm nhiều hoa hình ống nhỏ, màu trắng. Quả rất nhỏ, xếp thành hình cầu.
Trên thực tế hiện nay người ta dùng 4 loại cây dạ cẩm, có thể là các dạng của loài mô tả trên: Cây dạ cẩm thân tím và cây dạ cẩm thân xanh (có khi gọi là thần trắng); mỗi loại lại thấy có 2 loại: loại nhiều lỏng nhìn rõ và loại ít lòng trong không rõ. Loại thần tím có đốt cách thưa nhau, loại thân xanh hay trắng có đốt mọc sít nhau hơn.
Phân bố, thu hái và chế biến
Cây dạ cẩm hiện nay mọc hoang tại nhiều vùng rừng núi tỉnh Cao Bằng, Lạng Sơn, Bắc Cạn, Thái Nguyên, Hà Giang, Hà Tây chưa nơi nào đặt vấn để trồng trọt.
Mùa thu hái hầu như quanh năm: Thường hải lá và ngọn non, có thể dùng toàn cây, trừ bỏ rễ (tác dụng kém hơn).
Hái về rửa sạch phơi hay sấy khô, để nơi khô ráo dùng dẫn hay nấu thành cao,
Thành phần hoá học
Chưa có tài liệu nghiên cứu. Theo sơ bộ nghiên cứu của chi hội được Lạng Sơn, trong dạ cẩm có tanin, ancaloit, saponin..
Năm 1967, Ngô Văn Thu (Bộ môn dược liệu Trường đại học Dược khoa) còn phát hiện thấy trong rễ một loại dạ cẩm có anthra-glucozit.
Công dụng và liều dùng
Bệnh viện Lạng Sơn là bệnh viện đầu tiên đưa cây dạ cẩm vào điều trị bệnh đau dạ dày từ năm 1962, xuất phát từ kinh nghiệm nhân dân dùng cây này nấu sôi cho có màu tím đẹp và điều trị viêm lưỡi, loét lưỡi và họng. Trẻ con dùng nước vắt của lá uống hoặc ngậm. Kết quả chống loét rất tốt.
Trên lâm sàng, dạ cẩm có tác dụng làm giảm đau, trung hoà axit trong dạ dày, bớt ợ chua, vết loét se lại, bệnh nhân có cảm giác khoan khoái nhẹ nhàng.
Có thể dùng dạ cẩm dưới hình thức thuộc Sắc, thuốc cao, bột hay cốm.
Dạng thuốc sắc: Ngày uống 10 đến 25g lá và ngọn khổ, thêm nước vào sắc, thêm đường cho đủ ngọt, chia 2 hay 3 lần uống trong ngày.
Uống trước khi ăn hay vào lúc đau.
Cao dạ cẩm chế theo kinh nghiệm Ty y tế Lạng Sơn: Lá dạ cẩm khô 7kg, đường kính 2kg, mật ong 1kg. Nấu lá dạ cẩm với nước thành cao, cho vào 2kg đường đánh tan, có lại, cuối cùng thêm 1kg mật ong tốt. Đóng thành chai 250ml.
Ngày uống 2 đến 3 lần, trước khi ăn hoặc khi đau, mỗi lần uống 1 thìa to (tương ứng 10-15g).
Cốm dạ cẩm: Bột đa cảm 7kg, cam thảo 1kg. đường kính 2kg, tá dược vừa đủ dính (hổ, nếp) thêm đường và sacarin vừa đủ ngọt. Lúc đầu Ty y tế Lạng Sơn còn pha 4 phần bột dạ cẩm, 1 phần bột bồ kết nhưng sau bỏ bồ kết. Ngày uống 2 lần trước khi ăn hoặc khi đang đau; mỗi lần dùng 10 đến 15g, trẻ em dưới 18 tuổi từ 5 đến 10g, Ngày nay cao dạ cẩm đã vượt quá phạm vi
Lạng Sơn và được dùng rộng rãi tại nhiều tỉnh khác. Năm 1967 Khoa dược liệu Trường đại học dược khoa đã chế thành cao mềm để lâu không bị mốc mặc dù không phải thêm chất bảo quản.
