Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam – Đỗ Tất Lợi
Xa Kê trang 953 tải bản PDF tại đây.
Còn gọi là cây bánh mỳ, arbre à painvai.
Tên khoa học Artocarpus incisa L.
Thuộc họ Dâu tằm Moraceae.
Mô tả cây
Cây thân gỗ, cao 10-12m có thể tới 15-20m nhưng thường giữ ở độ cao 10-12m cho dễ thu hoạch. Thân cây có đường kính 90cm. Tán lá rất đẹp, phiến lá rất to dài 30-50cm, rộng 10- 12cm, chia thùy lồng chim nhưng cũng có những lá nguyên hoặc chỉ chia thùy ít nhiều màu xanh lục thẫm bóng, mặt dưới lá nháp. Cụm hoa đực có hình chùy và chỉ có 1 nhị. Cũng có khi hoa đực tụ họp nom như đuôi con sóc dài tới 20cm. Cụm hoa cái hình cầu, có khi hình ống. Quả xa kẻ là một quà kép rất to, gần như tròn hoặc hơi hình trứng, có đường kính 12- 20cm, vỏ màu xanh lục nhạt hay vàng nhạt, thịt quả rất nạc và trắng chứa nhiều bột. Quả xa kẻ mọc thành từng chùm vài ba quả không có hạt, nhưng cũng có những quả có hạt chìm ngập trong thịt quả.
Phân bố thu hái và chế biến
Nguồn gốc ở các đảo phía nam Thái Bình Dương, châu Đại Dương (Châu Úc). Hiện được di thực vào các đảo Giava, Sumatra (Indonexia), Malaixya, các vùng Đông Nam châu Á.
Tại miền Nam nước ta nhiều tỉnh có trồng để lấy quả ăn, và lấy gỗ đóng đồ dùng. Cũng đã được đưa trồng ở một số nước nhiệt đới châu Phi. Dùng quả chưa chín, thái thành lát phơi hay sấy khô.
Thành phần hóa học
Trong bột quả xa kẽ có 2-3 hoặc 6% nước, 3,2% muối vô cơ. 0,2 đến 1,17% chất béo, 1,1 đến 4,09% chất đạm, 64 đến 85% tinh bột, đường, dextrin, 2-3% độ tro.
Công dụng và liều dùng
Từ lâu nhân dân ở Polynezia và quần đảo Tahiti người ta đã thu hái quả xa kê về lùi trong Độ quả xa kê được coi như một món ăn cao cấp: trò nóng hoặc nướng trên than hồng để ăn. Ở Ấn Người ta thái quả thành từng lát mỏng, ván với
mỡ hay với bơ, hương vị giống như những miếng bánh mì rán. Ngoài ra người ta còn dùng quả xa kẻ nấu món cari, rang, xay thành bột để chế ra nhiều món ăn hằng ngày. Một số nước dùng quả xa kê còn xanh cho lên men (do một loài mốc biến đổi một phần thịt quả xa kê ra các sản phẩm phụ có hương vị đặc biệt) rồi chế thành món “po poi” giống như pho mát. Po poi là một món ăn có giá trị dinh dưỡng cao, phối hợp với bánh bột quả xa kê để làm các loại bánh ngọt, ngon và bổ. Có nơi dùng quả xa kẻ xanh nấu với cá và tôm. Hoặc luộc, thái lát phơi khô nấu với gạo. Do đó thể giới thường biết cây này với tên “cây bánh mì”.
