Nguồn : Vietnam Digital Health Network
LÝ THUYẾT VỀ THỊ TRƯỜNG CHANH
Lý thuyết về thị trường chanh trong tiếng Anh gọi là Theory of Markets for Lemons, trong đó lemon nghĩa đen là quả chanh vàng, chua, không ngọt, còn nghĩa bóng là “xe ô tô cũ chất lượng kém”, “hàng kém phẩm chất”. Một số ngôn ngữ khác khi dịch cụm từ tiếng Anh trên về vẫn giữ nguyên từ lemon hoặc lemon market cho gọn.
Lý thuyết về thị trường lemon gắn với tên tuổi nhà kinh tế đoạt giải Nobel người Mỹ là George Akerlof. Năm 1970, Akerlof công bố nghiên cứu của mình trong bài “The Market for ‘Lemons’: Quality Uncertainty and the Market Mechanism” trên tạp chí Quarterly Journal of Economics. Nghiên cứu này của Akerlof phân tích cơ chế dẫn tới hiện tượng xe mua trên thị trường xe cũ thường dễ hỏng.
Trên thị trường lemon, người bán là phía có đủ thông tin về chất lượng hàng hóa trong khi người mua là phía không có đủ thông tin. Điều này trong kinh tế học gọi là vấn đề thông tin bất đối xứng. Người bán biết đến sự tồn tại của vấn đề thông tin bất đối xứng này và nó kích thích anh ta mạo hiểm bán hàng hóa cũ mất chất lượng với giá như hàng hóa chất lượng còn tốt. Người mua cũng biết đến sự tồn tại của vấn đề thông tin bất đối xứng nên cố gắng để khỏi bị hớ bằng cách chọn mua các hàng hóa cũ giá trung bình với lập luận rằng trong trường hợp bị mắc lừa thì cũng không đến nỗi thiệt hại lắm. Hậu quả là, cả hàng hóa cũ chất lượng tốt và giá cao với hàng hóa mất chất lượng được bán với giá cao như của hàng còn tốt đều khó bán được. Hiện tượng này, trong kinh tế học, gọi là lựa chọn trái ý. Trong nghiên cứu nói trên của Akerlof, những xe cũ bán được là những xe có chất lượng ở mức trung bình và giá trung bình chứ không phải những xe cũ nhưng còn tốt và giá cao. Xét trên bình diện toàn xã hội, cả người bán lẫn người mua đều không được lợi; phúc lợi xã hội bị giảm. Đây là một minh chứng của việc cơ chế thị trường không phải lúc nào cũng tối đa hóa phúc lợi. Nói cách khác, đây là một thất bại thị trường.
Việc khắc phục hiện tượng thị trường lemon đòi hỏi có sự can thiệp của nhà nước để đảm bảo người bán phải minh bạch hóa thông tin về hàng hóa và dịch vụ cũng như đòi hỏi phải có những quy định về chất lượng tối thiểu của hàng hóa và dịch vụ.
Mở rộng hơn ra khái niệm “mối quan hệ bất đối xứng” (asymmetric relationship), từ lý thuyết kinh tế và xã hội học, đặc biệt là lý thuyết bất đối xứng thông tin (information asymmetry) do George Akerlof phát triển, một mối quan hệ được coi là bất đối xứng khi một bên sở hữu nhiều thông tin, kiến thức, hoặc quyền lực hơn bên kia, dẫn đến sự phụ thuộc và rủi ro cho bên yếu thế hơn. Trong lĩnh vực y tế, khái niệm này thường được áp dụng vào mối quan hệ giữa bệnh nhân và bác sĩ/bệnh viện, nơi bác sĩ (hoặc bệnh viện) là bên có lợi thế về kiến thức chuyên môn, trong khi bệnh nhân thường thiếu thông tin đầy đủ về tình trạng sức khỏe, chẩn đoán, và lựa chọn điều trị.
SỰ BẤT ĐỐI XỨNG TRONG LĨNH VỰC Y TẾ NHÌN TỪ GÓC ĐỘ KHOA HỌC
Y văn đã thảo luận rộng rãi về bất đối xứng thông tin trong mối quan hệ bệnh nhân-bác sĩ, coi đây là một đặc trưng cốt lõi của hệ thống y tế. Theo một nghiên cứu năm 2021, mối quan hệ này có “quyền lực không bình đẳng trong mối quan hệ song phương, do bất đối xứng thông tin giữa bác sĩ và bệnh nhân”. Nghiên cứu này nhấn mạnh rằng bác sĩ nắm giữ kiến thức chuyên sâu về y học, trong khi bệnh nhân thường chỉ có thông tin hạn chế, dẫn đến sự phụ thuộc.
Một phân tích khác từ năm 2020 chỉ ra rằng bất đối xứng quyền lực vẫn tồn tại dai dẳng, ngay cả khi bệnh nhân có quyền tiếp cận thông tin nhiều hơn nhờ internet và công nghệ. Các yếu tố như sự chuyên môn hóa của bác sĩ, rào cản ngôn ngữ y khoa phức tạp, và thời gian hạn chế trong buổi khám khiến bệnh nhân khó đạt được sự cân bằng thông tin. Nghiên cứu này dựa trên dữ liệu từ các cuộc khảo sát và phân tích xã hội học, cho thấy bất đối xứng không chỉ về thông tin mà còn về quyền ra quyết định.
Trong bối cảnh xung đột bệnh nhân-bác sĩ, một nghiên cứu năm 2025 (dựa trên dữ liệu từ Trung Quốc) khẳng định rằng “bất đối xứng thông tin làm trầm trọng hóa xung đột giữa bệnh nhân và bác sĩ, ảnh hưởng đến sự hài lòng của nhân viên y tế với bệnh nhân”. Điều này dẫn đến các vấn đề như thiếu lòng tin, và thậm chí là hành vi hung hăng từ phía bệnh nhân, như được mô tả trong một bài báo năm 2019: “Bất đối xứng thông tin có thể khơi dậy sự hung hăng của bệnh nhân và làm giảm lòng tin của họ đối với bác sĩ”. Lòng tin ở đây đóng vai trò trung gian, nghĩa là nếu bất đối xứng thông tin được giảm bớt (qua việc cung cấp thông tin rõ ràng hơn), lòng tin sẽ tăng và xung đột giảm.
Y văn cũng chỉ ra rằng bất đối xứng là “cốt lõi của doanh nghiệp y tế”, vì nó xuất phát từ mục đích cốt lõi của bác sĩ: giải quyết vấn đề sức khỏe mà bệnh nhân không thể tự xử lý. Một nghiên cứu năm 2019 còn mở rộng khái niệm thành “bất đối xứng hai chiều” trong ngành y tế, nơi không chỉ bác sĩ có lợi thế thông tin về chẩn đoán mà bệnh nhân cũng có thể giữ thông tin cá nhân (như lịch sử bệnh hoặc lối sống), nhưng lợi thế chính vẫn nghiêng về phía bác sĩ do tính chuyên môn.
Ngoài ra, trong bối cảnh y tế kỹ thuật số, một bài báo năm 2022 nhấn mạnh rằng “do mối quan hệ đại lý và sự chuyên môn hóa của dịch vụ y tế, tồn tại bất đối xứng thông tin tự nhiên giữa bác sĩ và bệnh nhân”. Ngay cả với thông tin trực tuyến, bệnh nhân thường không có khả năng đánh giá chất lượng thông tin, dẫn đến tình trạng “bất đối xứng không cản trở sự trung thực và reciprocity, nhưng vẫn tồn tại”.
Tổng hợp từ y văn, bất đối xứng không chỉ là vấn đề thông tin mà còn liên quan đến quyền lực, lòng tin, và cấu trúc xã hội của hệ thống y tế.
TỪ GÓC NHÌN LOGIC
Sử dụng logic để phân tích, chúng ta có thể áp dụng khung lý thuyết bất đối xứng thông tin (adverse selection và moral hazard) từ kinh tế học vào y tế:
Bất đối xứng về kiến thức và thông tin: Bác sĩ trải qua đào tạo chuyên sâu (thường 6-10 năm đại học và sau đại học), nắm giữ kiến thức về giải phẫu, bệnh lý, và điều trị mà bệnh nhân không có. Bệnh nhân chỉ biết triệu chứng bề mặt, trong khi bác sĩ có thể chẩn đoán nguyên nhân gốc rễ. Logic: Nếu không có bất đối xứng này, bệnh nhân có thể tự chẩn đoán và điều trị, nhưng thực tế, họ phụ thuộc vào bác sĩ để tránh rủi ro (như chẩn đoán sai dẫn đến tử vong).
Bất đối xứng về quyền lực và quyết định: Bác sĩ có quyền kê đơn thuốc, chỉ định phẫu thuật, hoặc nhập viện, trong khi bệnh nhân chỉ có quyền đồng thuận (informed consent). Tuy nhiên, đồng thuận này thường bị ảnh hưởng bởi bất đối xứng thông tin – bệnh nhân có thể không hiểu đầy đủ rủi ro. Logic: Trong một mối quan hệ đối xứng, cả hai bên sẽ có quyền lực ngang nhau, nhưng ở đây, bệnh viện (là tổ chức) còn có lợi thế về tài nguyên (thiết bị, chuyên gia), làm tăng sự bất cân bằng.
Bất đối xứng về phụ thuộc và rủi ro: Bệnh nhân thường ở vị thế yếu (đau đớn, lo lắng), phụ thuộc vào bác sĩ để cải thiện sức khỏe. Ngược lại, bác sĩ ít phụ thuộc hơn vào bệnh nhân cá nhân. Logic: Điều này tạo ra rủi ro moral hazard (bác sĩ có thể khuyến nghị điều trị không cần thiết để lợi ích kinh tế) hoặc adverse selection (bệnh nhân chọn bác sĩ dựa trên thông tin hạn chế).
Tuy nhiên, logic cũng cho thấy bất đối xứng không phải là tuyệt đối. Trong y học hiện đại, các yếu tố như quyền bệnh nhân (Patient Rights Charter), internet (Google, WebMD), và mô hình chia sẻ quyết định (shared decision-making) giúp giảm bất đối xứng. Ví dụ, bệnh nhân có thể tra cứu thông tin trước khi khám, dẫn đến sự cân bằng hơn. Nhưng logic suy luận rằng, dù có giảm, bất đối xứng vẫn tồn tại vì kiến thức y khoa không thể được “dân chủ hóa” hoàn toàn – không phải ai cũng có thể hiểu các nghiên cứu lâm sàng phức tạp.
CƠ CHẾ “CHỐNG BẤT ĐỐI XỨNG” TRONG CHUẨN MỰC ĐẠO ĐỨC & PHÁP LUẬT
Nghĩa vụ uỷ thác (fiduciary duty) của thầy thuốc: đặt lợi ích bệnh nhân lên trước lợi ích riêng; tránh xung đột lợi ích; bảo mật.
Quyền bệnh nhân & đồng ý tự nguyện: được giải thích dễ hiểu, đầy đủ lựa chọn, có quyền từ chối, quyền truy cập hồ sơ bệnh án, quyền được tôn trọng phẩm giá. (Luật KBCB 2023 VN hiện hành cũng khẳng định các quyền này.)
Chuẩn mực chất lượng & an toàn (JCI/WHO): kiểm soát nguy cơ, check-back, sai sót thuốc, phẫu thuật an toàn; giảm phụ thuộc vào “cá nhân anh hùng”, tăng an toàn hệ thống.
Cơ chế khiếu nại/khắc phục: hội đồng chuyên môn, bảo hiểm trách nhiệm, minh bạch sự cố bất lợi.
KHI NÀO BẤT ĐỐI XỨNG TĂNG/GIẢM?
Tăng mạnh khi:
- Cấp cứu, mất năng lực hành vi, ICU, gây mê – hồi tỉnh; rào cản ngôn ngữ/sức khoẻ số; khoảng cách văn hoá; “mê cung” thủ tục.
Giảm đáng kể khi:
- Cùng ra quyết định – Shared Decision Making + quyết định dựa trên giá trị cá nhân được áp dụng;
- Minh bạch thông tin (OpenNotes, bản tóm tắt sau khám, tài liệu giáo dục rủi ro – lợi ích);
- Công cụ hỗ trợ quyết định (decision aids) dựa trên bằng chứng;
- Thước đo kết quả do người bệnh báo cáo (PROMs/PREMs);
- Giá/chi phí minh bạch, báo trước chi phí;
TIÊU CHUẨN CHẤT LƯỢNG BỆNH VIỆN QUA GÓC NHÌN CỦA NGƯỜI DÂN LÀ GÌ?
Trong bối cảnh bất đối xứng thông tin là thứ Chưa hoặc Khó có thể thay đổi trong thời gian tới khi các mô hình y tế chưa thực sự thay đổi (dù cho AI vẫn được nhắc tới ở cả góc độ khoa học hay như 1 buzzword). Vậy việc nhìn nhận chất lượng ở việc bệnh nhân tự cảm nhận liệu có chính xác?
Tại Health Submit 2025, giám đốc một quỹ tư nhân trong lĩnh vực Chăm sóc sức khoẻ đã nói về Chất lượng – nói về Giá trị bền vững của tổ chức thông qua tạo ra tác động cho người bệnh/người dân. Tóm tắt như sau:
- Khi đầu tư vào lĩnh vực y tế, mọi người thường có tâm lí quỹ sẽ chọn hái “trái chín thấp” – tối ưu/cắt giảm vận hành -> tăng/đẩy doanh thu (KPI)…
- Thực tế đầu tư trong lĩnh vực y tế, đặc biệt là vào bệnh viện/chuỗi phòng khám, các quỹ thường tiếp cận đến các giá trị dài hạn được tạo ra. Ví dụ như quỹ trên đầu tư vào 1 chuỗi bệnh viện, và sau khi đầu tư họ đã trang bị nhiều thiết bị hiện đại mới trên cơ sở hiện trạng lạc hậu của chuỗi BV đó. Nếu từ góc độ kinh doanh hay nhìn EBITDA thì sẽ không làm như vậy… Do đó trăn trở là làm sao có thể có đánh giá chất lượng chăm sóc người bệnh/giá trị tạo ra cho người dân trên cùng 1 framework (tiêu chuẩn).
