Khổ Sâm – Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam – Đỗ Tất Lợi

GS.TS Đỗ Tất Lợi

Cập nhật lần cuối2023-11-11 16:04 UTC+7

471

Đánh giá

Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam – Đỗ Tất Lợi

Khổ Sâm trang 825 – 828 tải bản PDF tại đây.

Tên khổ sâm có nghĩa sâm đắng được dùng để chỉ ba vị thuốc nguồn gốc và công dụng khác hẳn nhau.

Hạt khổ sâm. Thực tế là quả của cây sầu đâu vừng Brucea sumatrana thuộc họ Khổ sâm (Simarubaceae), hay nha đảm tử-khổ luyện tử. Xem vị nha đảm tử ở mục thuốc chữa lỵ.
Lá của cây khổ sâm Croton tonkinensis thuộc họ Thầu dầu Euphorbiaceae.
Rễ cây dã hòe (hòe mọc hoang) Sophora flavescens.

Hai vị sau được giới thiệu dưới đây. Cần chú ý khi dùng để tránh nhầm lẫn.

Cây Khổ Sâm Cho Lá (Croton tonkinensis Gagnep)

Thuộc họ Thầu dầu Euphorbiaceae. Ta dùng lá phơi khô của cây khổ sâm.

Mô tả cây

Cây nhỏ cao độ 0,7-1m. Lá mọc cách hay gần như mọc đối, có khi mọc thành vòng giả gồm 3-6 lá. Lá hình mũi mác, mép nguyên dài 5-10cm, rộng 1-3cm. Cả hai mặt lá đều có nhiều lòng hình khiên óng ánh (kiểu long ở lá cây nhót) nhưng mặt dưới nhiều hơn ở mặt trên. Khi phơi khô, mặt lá dưới có màu trắng bạc, mặt trên có màu nâu đen. Cụm hoa mọc ở kẽ lá hay đầu cảnh, lưỡng tinh hay đơn tính. Hoa đực có 5 lá đài, 12 nhị, hoa cái có 5 lá dài, 3 vòi nhị. Quả gồm 3 mảnh vỏ, màu hung hung đỏ.

Thành phần hóa học

Chưa thấy có tài liệu nghiên cứu

Tác dụng dược lý

Chưa thấy có tài liệu nghiên cứu

Công dụng và liều dùng

Cây này mới được nhiều người chú ý mấy năm gần đây do được dùng trong đơn thuốc chữa đau dạ dày, có lá khôi sau đây:

Lá khôi Ardisia sylvestris 50g

Lá bồ công anh Lactuca indica 20g Lá khổ sâm Croton tonkinensis 12g Nước 600ml

Sắc đặc và có còn chừng 200ml chia làm 2 hay 3 lần uống trong ngày.

Uống liên tục trong 10 ngày, lại nghỉ 3 ngày. Cứ như vậy cho đến khi khỏi đau, uống thêm một tuần nữa.

Có người thêm vào đơn thuốc trên 3 lát gừng sống đối với người hay đi ỉa lỏng.

Nếu dùng riêng thường dùng với liều 24-40g (lá khổ sao vàng), thêm 600ml nước (3 bát), sắc còn 1 bát (200ml), chia 2 hay 3 lần uống trong ngày, 15 phút đến nửa giờ trước khi ăn cơm. Để ăn ngon cơm, giúp sự tiêu hoá.

Cây Khổ Sâm Cho Rễ (Sophora flavescens Ait)

Còn có tên là đã hòe, khổ cốt, khổ sâm

Tên khoa học Sophora flavescens Ait (So- phora angustifolia Sieb et Zucc.)

Thuộc họ Cánh bướm Fabaceae (Papilionaceae).

Khổ sâm (Radix Sophorae) là rễ phơi hay sấy khô của cây khổ sâm.

Mô tả cây

Cây nhỏ cao 0,5-1,2m. Rễ hình trụ, vỏ ngoài màu vàng lá kép lông chim lẻ, mọc so le, gồm 5-10 đôi lá chét. Lá chét hình mác dài 2-4,5cm, rộng 7-16mm. Hoa mọc thành chùm dài 10- 20cm. Hoa màu vàng trắng. Quả giáp dài 5-12cm, đường kính 5-8mm, đầu có mỏ dài chứa 3-7 hạt, gần hình cầu, màu đen.

Phân bố, thu hái và chế biến

Cây này chưa thấy ở Việt nam. Đang được di thực. Hiện vị thuốc vẫn nhập của Trung Quốc. Tại Trung Quốc cây mọc ở khắp các tỉnh Vân Nam, Phúc Kiến, Quảng Đông, Hà Bắc.

Qua địa lý phân bố ở Trung Quốc, ta thấy có thể tìm thấy cây này ở Việt Nam tại các tỉnh biên giới Trung-Việt.

Thành phần hoá học

Trong rễ khổ sâm, người ta đã nghiên cứu thấy các chất như: 2,5% chất ancaloit có tên matrin C15H24N2O, sophocacpin C15H24N2O.H2O, oxymatrin C15H24O2N2.H20. Ngoài ra trong rễ 15 24 còn có chất xytisin C11H14ON2. Trong lá khổ sâm có chứa 47mg% vitamin C. Trong hoa có 0,12% tinh dầu.

Chất matrin được nhà bác học Nhật Bản Nagai chiết xuất từ năm 1899.

Matrin có nhiều dạng tinh thể và nhiều độ chảy khác nhau 76-87 và 84. Hơi tan trong ete, cồn, cloroform, benzen, nước lạnh, ít tan trong ete dầu hoả, ít tan trong nước nóng hơn trong nước lạnh.

Tác dụng dược lý

Tác dụng đối với trung khu thần kinh. Theo báo cáo của Doãn Cơ Ninh (1933) dùng matrin tiêm vào thỏ nhà thấy trung khu thần kinh bị tê liệt, đồng thời phát sinh hiện tượng co quắp (kinh loạn), cuối cùng hô hấp ngừng lại rồi chết. Nếu tiêm vào một loại ếch (thanh oa) thì trước tiên thấy hiện tượng hưng phấn, rồi sau tê liệt, vận động hô hấp chậm lại không theo quy tắc nào cả, rồi đến co quắp và chết do ngừng hô hấp. Hiện tượng co quắp này do phản xạ tủy sống tăng mạnh.

Một tác giả Nhật Bản báo cáo tiêm matrin vào dưới da của thỏ thì liều tối thiểu gây chết đối với thỏ là 0,4g/kg thể trọng, lúc đầu gây hiện tượng co quắp mạnh, cuối cùng ngừng hô hấp và chết.

Tác dụng lợi tiểu. Năm 1953, một tác giả Trung Quốc nghiên cứu trên thỏ và trên lâm sàng thuốc chế từ khổ sâm và chất matrin thấy những kết quả sau đây:

Trong số 30 bệnh nhân mắc bệnh ho, dạ dày, ruột, tim và máu, uống thuốc khổ sâm thì 27 bệnh nhân thấy lợi tiểu rõ rệt (90%). Ngày uống 4g khổ sâm, bắt đầu có kết quả lợi tiểu; với liều 8g một ngày, kết quả tốt nhất, với liều 12g một ngày kết quả cũng chỉ như liều 8g. Do đó tác giả đề nghị liều 8g đối với người lớn cân nặng 45kg và có thể tính liều: 8/45 làm cơ sở đối với người khác.
Định lượng clorua trong nước tiểu bằng phương pháp Koranyi-Ruszuyak thì thấy nước tiểu của 9 bệnh nhân có lượng clorua tăng cao.
Dùng dung dịch matrin 0,1% và 1% tiêm vào 3 con thỏ đực lớn và 3 thỏ con sức nặng 0,935-1,31 kg (tiêm dưới da, mạch máu, màng bụng hoặc bắp thịt), thì thấy tất cả các con vật và các phương pháp tiêm khác nhau đều gây lợi tiểu rõ rệt với liều 2ml dung dịch 1% cho mỗi con, không có hiện tượng phụ khó chịu nào, cũng không ảnh hưởng gì đến sự lớn của thỏ con. Tác giả còn căn cứ trên thí nghiệm, ấn định liều cho người lớn là 0,45g, dùng dưới dạng dung dịch 10% tiêm một lần 5ml.

Tiếc rằng trong bản báo cáo, tác giả không cho biết lượng nước uống hàng ngày của bệnh nhân và con vật.

Tác dụng đối với huyết áp. Vẫn theo tác giả nói trên, khi bệnh nhân uống nước sắc khổ sâm, huyết áp thay đổi trong phạm vi giới hạn thay đổi sinh lý do đó ông cho rằng khổ sâm không có tác dụng bổ tim, cũng không có tác dụng tăng hoặc giảm huyết áp.

Tác dụng đối với dạ dày và ruột. Khổ sâm là một vị thuốc bỏ đáng.

Công dụng và liều dùng

Khổ sâm là một vị thuốc bổ đắng, thuốc lợi tiểu tiện.

Ngoài ra còn công dụng chữa lỵ, sốt quá hoá điên cuồng, còn dùng chữa giun và ký sinh của súc vật, sắc nước rửa mụn nhọt, lở loét. Ngày dùng 12g dưới dạng thuốc sắc, chia làm 2-3 lần uống trong ngày.