Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam – Đỗ Tất Lợi
Ý Dĩ trang 844 – 846 tải bản PDF tại đây.
Còn gọi là di mễ, dĩ nhân, ý dĩ nhân, hạt bọ bo, bo bo.
Tên khoa học Coix lachryma-jobi L.
Thuộc họ lúa Poaceae (Gramineae).
Ý dĩ, ý dĩ nhân (Semen Coicis) là nhân đã loại vỏ phơi hay sấy khô của cây ý đi.
Mô tả cây
Ý dĩ là một loại cây sống hàng năm, có thể cao tới 1-2m. Thân nhẵn bóng không có lồng, có vạch dọc. Lá hình mác to, dài 10-40cm, rộng 1,5-3cm có những gân nổi rõ, gần giữa to. Hoa đơn tính cùng gốc, mọc ở kẽ lá thành bông. Hoa đực mọc ở phía trên, hoa cái ở phía dưới. Hoa đực có 3 nhị. Quả đình bao bọc bởi bẹ của một lá bắc.
Phân bố, trồng hái và chế biến
Cây ý dĩ mọc hoang ở khắp nơi ẩm mát ở miền núi nước ta, thường mọc ở bờ suối bờ khe.
Hiện nay vì sự tiêu thụ trong và ngoài nước tăng nhiều, thu hoạch mọc hoang không đủ và tốn công nên nhiều nơi đã trồng ý dĩ.
Ý dĩ ưa đất phù sa, đất cát có nhiều mùn, có ẩm đều nhưng không đọng nước.
Trồng bằng hạt vào cuối mùa xuân. Mỗi hố trồng 4-5 hạt. Trước khi trồng ngâm hạt nửa ngày (nước ấm) hoặc một ngày (nước lạnh). Mỗi hốc cách nhau chừng 30-35cm. Bón phân lân hoặc phân chuồng.
Vào cuối thu thì thu hoạch, cắt cả cây về đập lấy quả rồi đem nhân phơi hay sấy khô là được.
Dùng sống hoặc sao vàng hay sao đen.
Thành phần hóa học
Trong ý dĩ nhân có khoảng 65% chất hydratcacbon, 5,4% chất béo, 13,7% chất protit và các axit amin như leuxin, lysin, acginin, tysosin, histidin, chất coixin hay coixol là một chất protit đặc biệt của ý dĩ, và axit glutamic. Tro có chừng 2,3%.
Trong rễ ý dĩ cũng có chừng 17,6% chất pro- tein, 7,2% chất béo và 52% tinh bột.
C8H7O3N (6 – metoxy benzolon) độ chảy 151- 152°C.
Tác dụng dược lý
Theo Tự Bản (Triều Tiên y hội chỉ năm 1927 số 75) chất béo chiết suất từ hạt ý dĩ bằng ête dầu hỏa có những tác dụng sau:
- Trên một loài ếch, làm đình chỉ hô hấp.
- Tiêm vào tĩnh mạch thỏ sẽ thấy huyết áp hạ xuống, hô hấp khó khăn.
Nếu dùng nước ý đi tác dụng trên tim cô lập của một loài ếch thì thấy ở nồng độ thấp có tác dụng hưng phấn, nhưng nồng độ cao có tác dụng ức chế.
Tác dụng đối với cơ xương và cuối dây thần kinh vận động của một loại ếch cũng thấy lúc đầu có hiện tượng hưng phấn về sau thì ức chế.
Sau khi đã chiết suất chất dầu bằng ête dầu hỏa, bã ý dĩ còn lại chiết xuất bằng nước hay cồn đều có tác dụng.
Theo Chem. Pharm. Bull. 1961, 9, 43, 47, trong ý dĩ Coix lachryma jobi L. var. mayuen (Roman) Stapf. có 7,2% chất dầu béo, trong đó có chất coixenolit có tác dụng chữa ung nhọt.
Công dụng và liều dùng
Do lượng protit và chất béo và chất tinh bột cho nên ý dĩ là một chất thuốc bồi bổ cơ thể. Nhưng trong đông y thường coi ý dĩ là một vị thuốc nếu dùng sống “lợi thấp nhiệt”, dùng chín chữa tả lỵ, lợi tiểu tiện, tiêu thủy thũng, chữa được gân co quắp không co duỗi được, phong thấp lâu ngày không khỏi.
Liều dùng: Ngày uống 8-30g dưới dạng thuốc sắc. Dùng riêng hay phối hợp với các vị thuốc khác.
Theo tài liệu cổ ý đã có vị ngọt, tính hơi hàn vào 3 kinh tì, vị và phế. Có tác dụng kiện tỳ bổ phế, thanh nhiệt thẩm thấp. Dùng chữa thủy thũng cước khí tiết từ, phế ung, phế nuy.
Đơn thuốc ý dĩ trong đông y
- Đơn chữa tiểu tiện ra sỏi
Ý đi 20g, nước 600ml, sắc còn 200ml. Uống liên tục đến khi thấy tiểu tiện bình thường là được.
- Đơn thuốc chữa bệnh phổi, nôn ra máu
Ý dĩ 40g, nước 400ml (2 bát) sắc còn 1 bát (200ml) thêm ít rượu vào uống làm hai lần trong ngày. Uống luôn 10 ngày.
- Đơn thuốc bổ chữa lao lực
Ý dĩ 5g, mạch môn đồng 3g, tang bạch bì 3g, bách bộ 3 g, thiên môn đông 3g, nước 600ml. Sắc còn 200ml chia 3 lần uống trong ngày.
- Bài thuốc chữa tê thấp
Ý dĩ nhân 40g, phổ thục linh 20g, nước 600ml sắc còn 200ml. Chia làm 2 lần uống trong ngày. Uống liền 10 ngày nếu thấy tiểu tiện nhiều là bệnh giảm.
