Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam – Đỗ Tất Lợi
Hạt Tiêu trang 366-368 tải bản PDF tại đây.
Còn gọi là Hồ Tiêu, Cổ Nguyệt, Hắc Cổ Nguyệt, Bạch Cổ Nguyệt.
Tên khoa học Piper nigri L.
Thuộc họ Hồ tiêu Piperaceae.
Cây hồ tiêu cho ta hai vị thuốc
Hắc hồ tiêu (Fructus Piperis nigrum) là quả chưa chín hẳn, phơi khô của cây hạt tiêu.
Bạch hồ tiêu (Fructus Piperis albi) là quà chí phơi khô và xát bỏ vỏ ngoài đi của cây hạt tiêu.
Tiêu là cây gắt; cây có vị cay gắt, sản sinh nước Hồ, do đó có tên. Tên cổ nguyệt là do chữ hổ (chữ Hán) đọc làm hai phần: Cổ và nguyệt ghép lại thành chữ hổ.
Mô tả cây
Hồ tiêu là một loại dây leo, thân dài, nhẫn không mang lòng, bám vào các cây khác bằng rễ. Hình như giữa cây tựa và cây hồ tiêu có một sự sống nhờ nhau, cho nên khi gỡ cây hồ tiêu khỏi cây tựa, phần nhiều cây hồ tiêu bị chết. Thân mọc cuốn, mang lá mọc cách. Lá như lá trầu không, nhưng dài và thuôn hơn. Có hai loại nhánh: Một loại nhánh mang quả, và một loại nhánh dinh dưỡng, cả hai loại nhánh đều xuất phát từ kẽ lá.
Đối chiếu với lá là một cụm hoa hình đuôi sóc. Khi chín, rụng cả chùm. Quả hình cầu nhỏ, chừng 20-30 quả trên một chùm, lúc đầu màu xanh lục, sau có màu đỏ, khi chín có màu vàng. Đốt cây rất giòn, cho nên khi vận chuyển, cần thận trọng để cây khỏi chết.
Phân bố, thu hái và chế biến
Cây hạt tiêu được trồng ở nhiều tỉnh miền Nam nước ta, nhiều nhất ở Châu Đốc, Hà Tiên, Phú Quốc, Bà Rịa, Quảng Trị. Tại miền Bắc đã bắt đầu trống ở vùng Vĩnh Linh, hiện đang cố di chuyển dẫn ra phía bắc miền Bắc nước ta. Tại các nước khác, còn thấy ở Malaysia, Indonexia, Ấn Độ, Campuchia. Trung Quốc trước đây không có, mới thí nghiệm trồng ở Quảng Đông, Hài Nam, Quảng Tây và Văn Nam.
Trồng hồ tiêu bằng cách giâm cành, mỗi gốc cách nhau 2m, mỗi hecta chừng 2.500 gốc. Có thể trồng bằng hạt. Cây trồng bằng hạt khỏe hơn, chịu khô ráo hơn, nhưng ra nhánh chậm hơn. Tại Việt Nam, Malaysia người ta cho cây leo vào những cọc tựa, còn ở Ấn Độ, người ta cho leo vào các cây tươi. Trống bằng giám cảnh cây sẽ bắt đầu ra hoa vào năm thứ 3. Nhưng thường người ta bỏ lớp hoa đầu và chỉ cho quả đậu vào năm thứ 4. Hiệu suất cao nhất vào năm thứ 7-8, rồi giảm dần xuống cho tới năm thứ 20. Trung bình mỗi hecta cho 4.000-4.500kg hồ tiêu khô (mỗi gốc cho chừng 1,75kg).
Mỗi năm thu hoạch 2 lần, tùy theo người ta muốn có hồ tiêu đen hay hồ tiêu trắng, cách thu hái có khác nhau.
Muốn có hỗ tiêu đen, người ta thấy xuất hiện một số quả đỏ hay hái quả vào lúc vàng trên chùm
quả, nghĩa là lúc quả còn xanh. Những quả còn non quá chưa có sọ, rất giòn, khi phơi sẽ dễ bị vỡ vụn. Còn những quả khác khi phơi khô vỏ sẽ dân deo lại, màu sẽ ngả đen, do đó có tên hồ tiêu đen.
Muốn có hồ tiêu trắng (còn gọi là hồ tiêu sọ) phải hái vào lúc quả đã thật chín, sau đó lấy chân đẹp loại vỏ ngoài, hoặc cho vào rổ, ngâm dưới nước chảy 3-4 ngày, đạp loại vỏ đen rồi phơi khô. Loài này có màu trắng ngà, xám, ít nhăn nheo hơn, ít thơm hơn (vì lớp vỏ ngoài chứa tinh dầu bị loại đi), nhưng cay hơn.
Thành phần hóa học
Trong hồ tiêu có tinh dầu và hai ancaloit. Ngoài ra còn một số chất khác như xenluloza, muối khoáng.
Tinh dầu chừng 1,5-2,2%. Tinh dầu này tập trung ở vỏ quả giữa cho nên hổ tiêu sọ ít tinh dầu hơn. Tinh dầu màu vàng nhạt hay lục nhạt, gồm các hydrocacbua như phelandren, cadinen, Cariophilen và một ít hợp chất có oxi.
Hai ancaloit là piperin và chanvixin.
Piperin C17H19O3N có trong hạt tiêu từ 5-9%, có tinh thể không màu, không mùi, không tan trong nước sôi, rất tan trong rượu nóng, tính kiềm nhẹ, đồng phân với morphin. Khi đun với dung dịch rượu kali, cho axit piperic C12H10O4 và một ancaloit khác lỏng, bay hơi là piperidin C5H11N.
Axit piperic đun với MnO4K sẽ cho piperonala dùng chế nước hoa.
Chavixin C17H19O3N, có người cho là một chất nhựa, có trong hồ tiểu từ 2,24,6%. Chavixin là một chất lỏng sền sệt, có vị cay hắc, làm cho hồ tiêu có vị cay nóng, tan trong rượu, este, chất béo, đặc ở 0. Vì chavixin tập trung ở phía ngoài vỏ cho nên hồ tiêu sọ ít hắc hơn hồ tiêu đen. Chavixin là đồng phân quang học của piperin. Thủy phân sẽ cho piperidin và axit chavinic C12H10O4.
Ngoài tinh dầu và ancaloit ra, trong hồ tiêu còn 8% chất béo, 36% tinh bột và 4,5% độ tro.
Do thành phần hóa học trên cho nên muốn kiểm tra xem có phải hồ tiêu không, ta có thể tìm piperin bằng một số phản ứng sau đây:
– Nhỏ lên bột hồ tiêu axit sunfuric đặc sẽ thấy màu hồng, sau chuyển màu hồng nâu (phản ứng piperin).
– Nhỏ lên bột hồ tiêu ít giọt cồn 90-95°. Chờ hơi khô nhỏ lên ít giọt nước, đậy kính móng lên, sẽ thấy ở mép tấm kính mỏng ít tinh thể piperin
Tác dụng dược lý
Dùng liều nhỏ tăng dịch vị, dịch tụy, hồ tiêu kích thích tiêu hóa, làm ăn ngon cơm, nhưng liều lớn, kích thích niêm mạc dạ dày, gây sung huyết và viêm cục bộ, gây sốt, viêm đường tiểu tiện, đi đái ra máu.
Piperin và piperidin độc ở liều cao, piperidin tăng huyết áp, làm tê liệt hô hấp và một số đầu dây thần kinh (50mg/kg thể trọng) piperin tiêm bắp thịt cho thỏ và chuột bạch hoặc cho hít hơi với liều cao thì thấy sau một thời gian kích thích ngắn, có hiện tượng hơi thở nhanh lên, chân sau tê liệt rồi mà hoàn toàn, co quắp, ngủ gà gật rồi chết do ngừng thở. Khi giải phẫu sẽ thấy các phủ tạng đều có hiện tượng xuất huyết.
Hồ tiêu còn có tác dụng sát trùng, diệt ký sinh trùng, gây hắt hơi. Mùi hồ tiêu đuổi các sâu bọ, do đó hồ tiêu được dùng bảo vệ quần áo len khỏi bị nhạy cắn.
Công dụng và liều dùng
Ngoài công dụng làm gia vị, hồ tiêu được dùng làm thuốc kích thích sự tiêu hóa, giảm đau (chữa răng đau), đau bụng. Ngày dùng 1-3g dưới dạng bột hay thuốc viên.
Đơn thuốc có hồ tiêu
Đơn thuốc bổ kích thích tiêu hoá:
Hồ tiêu 5g, thạch tín 0,5g (nửa gam). Hai vị tán nhỏ, dùng hổ viên thành 100 viên. Ngày uống 2 đến 4 viên này làm thuốc bổ, kích thích sự tiêu hoá, ăn ngon cơm. Thuốc có độc dùng phải cẩn thận. Đơn chữa đi lỏng, ăn vào nôn ra
Hồ tiêu, bán hạ chế, hai vị bằng nhau, tán nhỏ.
