Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam – Đỗ Tất Lợi
Kinh Giới trang 628-630 tải bản PDF tại đây.
Còn gọi là kinh giới tuệ, giả tô, khương giới.
Tên khoa học Schizonepeta tenuifolia Briq.
Thuộc họ Hoa môi Lamiaceae (Labiatae).
Kinh giới (Herba Schizonepetae) là toàn cây kinh giới phơi hay sấy khô, gồm cả cành, cả hoa và lá. Cần chú ý ngay rằng vị kinh giới nói ở đây mới là vị kinh giới được giới thiệu trong các tài liệu cổ, trước vẫn nhập của Trung Quốc, ta chưa có. Ở nước ta, nhân dân vẫn dùng một cây khác với tên kinh giới (xem phần mô tả cây này).
Mô tả cây
Kinh giới là một loại cỏ sống hàng năm, mùi rất thơm, cao 0,6-0,8m, thân vuông, phía gốc màu hơi tía, toàn cây có lông ngắn. Lá mọc đối, lá dưới gốc không có cuống hay gần như không có cuống, xẻ sau thành 5 thuỳ, lá phía trên cũng không cuống, xẻ 3 đến 5 thuỷ. Cụm hoa mọc thành bóng gồm những hoa mọc vòng ở mỗi đốt. Bông hoa dài 3-8cm, hoa nhỏ màu tím nhạt. Quả hình trứng hay hình trái xoan, dài chừng 1mm, mặt bóng, màu nâu.
Cây kinh giới nhân dân ta vẫn trống để ăn làm gia vị và làm thuốc đã được xác định là Elsholtzia cristata Willd. cùng họ. Cay cũng thuộc thảo, cao 0,30-0,45m, thân nhẵn, mọc thẳng đứng. Lá mọc đối, phiến lá thuôn nhọn, dài 5-8cm, rộng 3cm, mép có răng cưa, cuống gây dài 2-3cm. Hoa nhỏ, không cuống, màu tím nhạt, mọc thành vòng ở đầu cành, rất mau. Quả gồm 4 hạch nhỏ, nhẵn, dài 0,5cm.
Một cây khác cũng được gọi là kinh giới và dùng làm thuốc là cây Origanum syriacum (Lour.) cùng họ.
Phân bố, thu hái và chế biến
Cây kinh giới, (Schizonepeta tenuifolia) chưa thấy mọc ở Việt Nam. Ở nước ta chỉ mới thấy trống loại kinh giới Elsholtzia cristata để ăn và làm thuốc. Vào mùa thu nhỏ cả cây phơi hay sấy khô gọi là toàn kinh giới, nhưng có nơi chỉ cắt hoa và cành, nếu xác hoa phơi khô gọi là kinh giới tuệ, nếu hái toàn cây trừ bỏ phần rễ thì gọi là kinh giới.
Thành phần hoá học
Trong kinh giới Schizonepeta tenuifolia có chừng 1,8% tinh dầu. Thành phần chủ yếu của tinh dầu này là d. menton, một ít d. limonen. Tuy nhiên ta cần chú ý đó chỉ là thành phần của kinh giới tươi trên thực tế nhân dân nhiều khi sao đen gọi là kinh giới thán (rửa sạch, cho vào nồi rang cho cháy đen phun nước vào rồi lại sấy khô) hoặc kinh giới tuệ thần (tức là cụm hoa của cây kinh giới sao đen).
Công dụng và liều dùng
Theo tài liệu có kinh giới vị cay, tính ôn, vào 2 kinh phế và can. Có tác dụng phát biểu khứ phong, lợi yết hầu, thanh nhiệt tán ở phá kết. Dùng chữa ngoại cảm phát sốt, đầu nhức mặt hoa yết hầu sưng đau, đẻ xong huyết vận. Sao đen chữa thổ huyết máu cam, đại tiểu tiện ra máu.
Kinh giới được dùng trong nhân dân làm thuốc chữa cảm mạo, phát sốt, nhức đầu, cổ họng sưng đau, nôn mửa, đỏ máu cam, đi lỵ ra máu, băng huyết.
Liều dùng hàng ngày là 6-12g dưới dạng thuốc sắc hay thuốc bột. Trong đông y còn nói thêm những trường hợp biểu hư tự hãn (tự ra mồ hôi) thì không nên dùng.
Đơn thuốc có kinh giới dùng trong nhân dân
- Chữa cảm nóng, ngã ngất:
Một nắm kinh giới tươi (thứ kinh giới Việt. Nam) chừng 50g giã nhỏ, thêm vài miếng gừng tươi, vắt lấy nước cho uống, bã còn lại dùng để đánh dọc sống lưng.
Có thể dùng kinh giới phơi khô (20g) sao hơi vàng, thêm 200ml nước sắc còn 100ml uống lúc còn nóng. Đắp chăn cho ra mồ hôi.
- Phụ nữ băng huyết, trẻ con người lớn bị máu cam
Kinh giới tuệ sao đen 15g, nước 200ml sắc ( còn 100ml cho uống làm 2-3 lần.
- Thuốc cảm
Hoa kinh giới, tía tôi, hương nhu, ngải cứu, hoặc hương, các vị bằng nhau, dùng nước sắc nhiều lần, hợp các nước sắc lại, có đặc thành cao viên bằng hạt ngô. Khi bị cảm uống chứng 7-8 viên thuốc này. Dùng nước lá tre mà chiêu thuốc. Trẻ con chỉ dùng 2 đến 4 viên.
Viên thuốc trên có thể dùng chữa lỵ (dùng nước sắc cây mơ lỏng mà chiêu thuốc)
- Chữa cảm cúm
Kinh giới tán: Kinh giới tuệ sao vàng tán nhỏ. Khi bị cảm dùng 6-8g bột này.
Tất cả những bài thuốc trên có thể dùng thứ kinh giới Việt nam mà chế, không cần thiết dùng loại kinh giới Trung Quốc.
Chú ý:
Ngay tại Trung Quốc, một vài tỉnh dùng với tên kinh giới một số cây khác như Schizonepeta multifida Briq. (thứ kính giới có lá xẻ nhiều), một loại hương nhu Elsholtzia patrini Garcke cây này trông gần giống cây kinh giới của ta).
Ngoài ra còn một cây nữa mang tên thổ kinh giới nhưng lại là một cây khác hẳn, với công dụng khác hẳn. đó là cây dầu giun Chenapo- dium ambrosioides L. cần chú ý để tránh nhầm
