Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam – Đỗ Tất Lợi
Đạm Trúc Diệp trang 625-626 tải bản PDF tại đây.
Còn gọi là trúc diệp, toái cốt tử, trúc diệp mạch đòng, mễ thân thảo, sơn kê mễ.
Tên khoa học Lophatherum gracile Brongn. (Acroelytrum japonicum Steud.).
Thuộc họ Lúa Poaceac (Gramineae).
Đạm trúc diệp (Herba Lophatheri) là toàn cây đạm trúc diệp phơi hay sấy khô.
Mô tả cây
Đạm trúc diệp là một loại cỏ sống lâu năm, có rễ phình thành củ, nhiều nhánh, cứng. Than cao 0,6-1,5m, mọc thẳng đứng, đốt dài. Lá mềm, hình mác dài nhọn, dài 10-15cm, rộng 2-3cm, những lá phía trên lơ thơ ở mặt trên có ít lông, mặt dưới nhẫn, cuống lá gây tiếp liền với bẹ dài, ôm lấy than. Hoa mọc thành chuỳ thưa, dài 15- 45cm, bông nhỏ dài 7-12mm. Quả dĩnh hình thoi dài chừng 4mm, nằm tự do trong mày nhỏ.
Phân bố, thu hái và chế biến
Loài này có nhiều dạng, mọc hoang ở khắp nơi trong nước ta, nhiều nhất là ở những nơi rừng thưa hay đồi cỏ.
Còn mọc ở Trung Quốc, Nhật Bản, Malaixia.
Vào tháng 5-6 cuối mùa hoa, người ta hái toàn cây mang về, cắt bỏ rễ con, bó thành từng bỏ nhỏ phơi hay sấy khô. Vị thuốc nhiều khi còn có cả rễ con và đôi khi cả cụm hoa.
Thành phần hoá học
Chưa thấy có tài liệu nghiên cứu.
Tác dụng dược lý
Năm 1937, hai tác giả là Hutchins và Swith đã dùng nhũ dịch 15% men tiêm dưới da gây cho chuột bạch, rồi thí nghiệm tác dụng giảm sốt của 17 thứ thuốc khác nhau đã đi đến kết luận là cho vào dạ dày cao nước đạm trúc diệp với liều 1-2g trên 1kg thể trọng có tác dụng giảm sốt, nhưng thuốc chế bằng rượu không có tác dụng giảm sốt; vậy chất chữa sốt tan trong nước.
Năm 1956, Chu Hàng Bích và một số tác giả khác (Trung Quốc sinh lý khoa học hội, 1956) dùng dung dịch trực trùng coli tiêm dưới da gây sốt cho mèo và thỏ rồi thí nghiệm tác dụng chữa khác sốt của đạm trúc diệp thì thấy với liều 2g trên 1kg thể trọng, đạm trúc diệp có tác dụng chữa sốt ngang với liều 33mg phenaxetin cho 1kg thể trọng. Ngoài ra lại còn có tác dụng lợi tiểu và tăng lượng đường trong máu.
Đối với chuột nhất, liều độc LD50 là 0,645g trên 10g thể trọng.
Công dụng và liều dùng
Theo tài liệu cổ đạm trúc diệp có vị ngọt, sốt cho chuột bạch, rồi thí nghiệm tác dụng giảm nhạt, tính hàn, vào 2 kinh tâm và tiểu trường. Có tác dụng lợi tiểu tiện, thanh tâm hoả, trừ phiền nhiệt. Dùng chữa tâm phiến, tiểu tiện đỏ, tiểu tiện khó khăn.
Hiện nay, đạm trúc diệp được dùng trong nhân dân làm thuốc chữa sốt, thông tiểu. Phụ nữ có thai không được dùng (theo kinh nghiệm).
Liều dùng hàng ngày là 8-10g dưới dạng thuốc sắc, thường phối hợp với nhiều vị thuốc khác
Đơn thuốc có đạm trúc diệp
Chữa viêm niệu đạo, tiểu tiện đau buốt:
Đạm trúc diệp 15g, thông thảo 5g, sinh cam thảo 3g, qua lâu căn 10g, hoàng bá 5g, nước 600ml, sắc còn 200ml, uống 3 lần trong ngày.
Chú thích:
Tên đạm trúc diệp đôi khi còn dùng để chỉ lá một loại tre Phyllostachys nigra Munre var. henonis (Mitford) Stapf ex Rendle. Người ta dùng chữa sốt, khát nước, thổ huyết, cảm cúm.
Tại Trung Quốc (Triết Giang, Giang Tô và một số tỉnh khác) người ta còn dùng một loài thài lài Commelina communis L. thuộc họ Thài lài (Commelinaceae) với tên đạm trúc diệp.
Cây này ở ta gọi là thài lài trắng, hay cỏ lài trắng-rau trai ăn, cỏ chân vịt, tên Trung Quốc là áp chích thảo, trúc diệp thái, nhi hoán thảo.
Thài lài trắng là một loài cỏ cao 25-50cm, hơi có lòng hay nhiều lòng. Thân chia nhánh, ở những đốt có thể mọc rễ. Lá thuôn dài hay hình mác phía dưới có bẹ, dài 2-10cm, rộng 1-2cm, không có cuống. Hoa màu xanh lơ, mọc thành xim không cuống. Quả nang thường được bao hoa bao bọc, dài 5-6mm, rộng 4-6mm giữa thắt nhỏ lại. Thường mọc hoang ở những bãi, ruộng ẩm ướt.
Phân tích cây này ở Việt Nam, Aufray mới thấy có chất có nitơ 7,8%, chất không có nitơ 59,75%, chất béo 0,90%, xenluloza 20,15%, tro 12,80%. Có tác giả tìm thấy trong cỏ này một glucozit gọi là delphin và chất awobanin. Theo Diệp Quyết Tuyền thì trong cây có chất nhầy và tinh bột.
Nhân dân ta và Trung Quốc nhiều nơi dùng chữa sốt, khát nước, lợi tiểu tiện, giải độc, lỵ, bệnh về tim, rắn, rết, bọ cạp cắn đau buốt, dùng ngoài giã đắp lên những nơi đầu gối, khớp xương sưng đau.
Uống trong: Ngày uống 8-15g dưới dạng thuốc sắc. Dùng ngoài lấy cây tươi giã đắp.
Đơn thuốc có cây thài lài trắng
Chữa phù thũng do tim (theo Diệp Quyết Tuyến):
Thài lài trắng 15g, xích tiểu đậu (đậu đỏ) 50g, nước 300ml, sắc còn 100ml chia 3 lần uống trong ngày.
