Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam – Đỗ Tất Lợi
Cà Cuống trang 1011 – 1012 tải bản PDF tại đây.
Còn gọi là sau quế, đã cuống,
Tên khoa học Belostoma indica Vitalis (Lethocerus indicus Lep).
Mô tả con vật
Cà cuống là một loại côn trùng khi non gần giống như con gián, mình dài 7-8cm, rộng 3cm, màu nâu xám, có nhiều vạch đen, đầu nhỏ, với hai mắt tròn và to, miệng là một ngòi nhọn hút thức ăn. Ngực dài bằng 1/3 thân, có 6 chân dài, khỏe. Bụng vàng nhạt, có lông mịn, ở phía trên có một bộ cánh mỏng nửa mềm nửa cứng. Khi mổ cà cuống, ta sẽ thấy cà cuống có một bộ máy tiêu hóa dài khoảng 45cm, gồm một ống đầu trên nhỏ là cuống họng, đầu dưới phình to chưa một thứ nước có mùi hôi. Sát ngày bầu chứa nước này là 2 ngòi nhọn mà con cà cuống có thể thò ra thụt vào được. Nếu lấy tay rút mạnh 2 ngôi này thì cả bộ tiêu hóa của cả cuống có thể bị lòi ra ngoài. Ở dưới ngực, ngay gần phía lưng có hai ống nhỏ gọi là bọng cà cuống. Mỗi bọng dài 2-3cm, rộng 2-3mm, màu trắng, trong chứa một chất lỏng thơm, đó chính là tỉnh dầu cả cuống. Nhưng chỉ có con đực mới có tuyến này phát triển.
Phân bố, thu hái và chế biến
Cà cuống sinh sống ở dưới nước, tại các ruộng sâu, hồ ao, sông lạch. Khi cà cuống đậu ở dưới nước, thường bám vào một cây cỏ, đầu chúc xuống, đuôi chổng lên, để thò lên mặt nước cái đuổi, tức là một bộ phận có thể hút được khi trời cần cho sự hô hấp và bơi lội của cà cuống. Năm như vậy cả cuống cũng ở thế đợi mỗi. Cà cuống sống bằng trứng cá và các loài nhuyễn thể. Mùa cà cuống vào tháng 10 âm lịch sau vụ gặt lúa mùa ở các đồng ruộng. hồ ao. Tháng 7-8, ban đêm cà cuống thường bay vào nơi đèn sáng. Cà cuống có cả ở miền Nam và miền Bắc nước tại nhưng nhiều nhất trước đây là ở miền Bắc do cà cuống ưa khí hậu nóng nực nhưng lại có mùa rét. Những năm gần đây phải chăng vì dùng quá nhiều loại thuốc trừ sâu mà số cà cuống giảm sút hẳn.
Muốn lấy dầu cà cuống, người ta úp bụng cà cuống xuống phía dưới để phía lưng lên, lấy một que tre đấu vót nhọn, đem rạch ngang lưng nơi tiếp giáp với ngực, nghĩa là ở vị trí đôi chân thứ ba, sau đó gặp bụng cả cuống xuống, tức khác hai cái bọng dáu cà cuống sẽ lòi lên phía trên. Lấy đấu trẻ nhọn khẩu hai cái bóng này ra. dùng ngón tay khẽ bỏ bọng này vào bát hay chén. Khi được nhiều bọng, sẽ chích bọng cho đầu thoát ra khỏi bọng. Và bọng sẽ được loại bỏ đi, nếu không loại bỏ, để lâu dầu cà cuống sẽ có mùi hôi. Tinh dầu cà cuống là một chất lỏng trong như nước lọc. Để ngoài không khí rất đề bay hơi do đó dấu cả cuống cần đụng trong lọ nhỏ, nút kín. Tùy theo con to nhỏ, tỉnh dầu nhiều ít. Trung bình một con cho 0,02ml, 1.000 con đực mới thu được chừng 20m1. Sau khi lấy bọng dầu đi rồi, cà cuống còn lại đem bỏ cánh, bỏ chân rồi cho vào nồi hấp cách thủy mà ăn. Cũng có thể xào với mỡ mà ăn. Có người dùng làm nhân bánh chưng.
Thành phần hóa học
Năm 1957, với 3ml tinh dầu cà cuống Adolf Butenandi và Nguyễn Đăng Tâm đã nghiên cứu thấy tinh dầu cà cuống tan trong mô, độ sôi 168 – 170°C, chỉ số khúc xạ na= 1,416, tính chất không bị thay đổi khi chưng cất. Quang phổ hồng ngoại thể hiện ở 5,804 một dải đặc hiệu của este của axit cacbonic và đã xác định chất thơm của dầu cà cuống là một hexanol axetat có công thức thô là C6H11OCOCH3 cấu trúc của chất thơm này là một trans Δ 2-hexen-1-oxetat.
Công dụng và liều dùng
Đối với bản thân con cà cuống thì khi kiểm mỗi cả cuống gập cá lớn sẽ lao mình theo bám lấy, tìm chỗ huyệt châm ngòi chích tinh dầu vào, tức thì con mới bị tê liệt, lăn kềnh ra, cà cuống cứ việc bám vào mà hút máu, hoặc khi cà cuống bị con vật khác đuổi thì sẽ phun chất tinh dầu này làm cho kẻ địch ngửi thấy mùi phải rút lui. Đến mùa sinh nở cà cuống đực tiết tinh dầu làm cho cà cuống cái ngửi thấy sẽ ngoi theo và đôi cà cuống đực cái sẽ tìm nơi yên ổn mà giao phối.
Trên thực nghiệm, dùng với liều nhỏ thì có tác dụng kích thích thần kinh và hưng phấn bộ phận sinh dục, nhưng dùng với liều cao có thể gây ngộ độc.
Trong nhân dân thường dùng dầu cà cuống với liều rất nhỏ khi ăn những thức ăn nhiều mỡ, thịt như bánh cuốn, bún thang.
Hiện nay bên cạnh tinh dầu cà cuống thiên nhiên, người ta đã tổng hợp một số tinh dầu cà cuống nhân tạo, nhưng mùi vị không hoàn toàn giống với tinh dầu cà cuống thiên nhiên.
