Nhiệt độ nóng cực đoan và những ảnh hưởng đến sức khỏe

Tình hình nắng nóng cực đoan tại Việt Nam tháng 4 năm 2019

Trung tâm Dự báo khí tượng thủy văn quốc gia cho biết, do ảnh hưởng của hiện tượng El Nino nắng nóng năm nay ở nước ta bắt đầu sớm và có khả năng kéo dài trong suốt phần còn lại của năm.

Trong những tuần từ giữa tháng 4 /2019 vừa rồi, Việt Nam chịu đợt nóng cực độ. Cụ thể ở Hà Tĩnh – tỉnh nằm ở tâm chấn của đợt nóng, nhiệt độ ngày 20/4 đạt ngưỡng 43,4 OC. Một số nơi khác nhiệt độ cũng ở mức khá cao, trên 40 OC như Tuyên Hóa (Quảng Bình) 43OC , Tây Hiếu (Nghệ An) 42,2OC, Mường La (Sơn La) 42OC, Hòa Bình 41,1OC , Huế 41.6OC, còn ở hai thành phố lớn: Hà Nội và TPHCM lần lượt là 38,9 OC và 35 OC.

(Theo dữ liệu này thì chỉ số UV ở nước ta khá cao nên cần có những biện pháp bảo hộ khi ra ngoài) – Theo Cơ quan bảo vệ môi trường Hoa Kỳ EPA thì chỉ số UV trên 11 là nguy cơ gây hại từ tia cực tím cực cao https://www.epa.gov/sunsafety/uv-index-scale-1

Việc gia tăng các loại khí nhà kính làm ảnh hưởng đến tầng ozon là một trong những nguyên nhân chính dẫn đến biến đổi khí hậu nói chung và làm tăng nhiệt độ toàn cầu nói riêng. Một số khí nhà kính chiếm tỷ lệ lớn như CO2, NH4, N2O, hầu hết được hình thành nhiều từ quá trình sử dụng các loại nhiên liệu có nguồn gốc hóa thạch như xăng dầu, than đá. Theo Ủy ban Liên chính phủ về Biến đổi khí hậu (Intergovernmental Panel on Climate Change – IPCC), nhiệt độ trên trái đất dự kiến tăng từ 1,1 đến 6,4OC từ năm 1990 đến 2100 [2].

Một trong những điều kiện nhiệt độ cực đoan ảnh hưởng lớn nhất đến sức khỏe gọi là sóng nhiệt (heat wave), đây là giai đoạn thời tiết nóng quá mức và bất thường có thể đi kèm với độ ẩm cao có thể kéo dài vài ngày đến vài tuần ở một khu vực nhất định. Với nhiệt độ toàn cầu ngày càng nóng thì các trận sóng nhiệt xảy ra thường xuyên hơn.

Nóng cực đoan ảnh hưởng thế nào đến sức khỏe?

Nhiệt độ của cơ thể là sự kết hợp giữa nhiệt độ môi trường bên ngoài và nhiệt độ bên trong cơ thể sinh ra từ quá trình trao đổi chất. Thông thường, chúng ta có khả năng duy trì nhiệt độ cơ thể trong khoảng 36,1 đến 37,8 OC, và bề mặt da khoảng 35 OC. Nhiệt độ trong khoảng từ 20 đến 40OC thường không ảnh hưởng đến cơ thể (tùy cơ địa và tùy vào nơi sinh sống).

Việc tăng nhiệt độ cơ thể đột ngột do tiếp xúc với môi trường nóng gây ra sốc nhiệt dẫn đến nhiều tác động xấu với cơ thể, gây ra nhiều bệnh lý (Bảng 2), ảnh hưởng đến nhiều cơ quan trong cơ thể và đặc biệt có thể gây chết người.[4, 5]

Tại Việt Nam trong 5 năm từ năm 2009 đến năm 2013 có 108 ngàn người chết do sóng nhiệt[4-7]. Tại 12 nước châu Âu, năm 2003 chịu ảnh hưởng bởi sóng nhiệt lớn nhất và có khoảng 70 ngàn người chết. Sóng nhiệt năm 2010 tại Nga làm khoảng 55 ngàn người chết. Ở Mỹ từ năm 1985 – 2009 có gần 23 triệu người chết do nhiệt độ cao quá mức. Đợt sóng nhiệt năm 2018 tại Nhật Bản có khoảng 22 ngàn người phải nhập viện vì triệu chứng đột quỵ do nhiệt, với nhiệt độ trung bình khoảng 41 OC [8]

Bảng 2:  Một số bệnh lý thường gặp do sốc nhiệt độ cao:

Bệnh lý	Triệu chứng	Nguyên nhân	Xử lý
Nổi mề đay do nhiệt	Các mẩn đỏ, ngứa xuất hiện trênmặt, cổ, ngực, vùng bẹn.	Do đổ mồ hôi nhiều trong thời tiết nóng ẩm.	Giảm thiểu mồ hôi bằng cách ở trong mát mẻ, tắm thường xuyênvà mặc quần áo thoáng mát. Giữ những vùng bị ảnh hưởng khô ráo
Phù do nhiệt	Phù tay, chân, mắt cá chân, xuất hiện khi bắt đầu mùa nóng.	Do nhiệt làm giãn mạch ngoại biên và giữ nước và muối trong cơ thể.	Phù sẽ từ từ giảm dần khi cơ thể quen dần với khí hậu. Tuy nhiên nên ở nơi mát mẻ và giữ mát cơ thể.
Ngất do nhiệt	Mất ý thức trong thời gian ngắn hay chóng mặt. Bệnh thường gặp ở người bị bệnh tim mạch hoặc dùng thuốc lợi tiểu không kịp thích nghi điều kiện nóng đột ngột.	Do mất nước, giãn mạch máu ngoại biên và giảm máu tĩnh mạch về tim dẫn đến giảm lượng máu tim bơm ra.	Bệnh nhân nên nghỉ ngơi ở nơi thoáng mát, được đặt ở tư thế nằm ngửa kê cao chân và hông để lưu thông máu dễ dàng hơn
Chuột rút do nhiệt	Đau thắt cơ, thường ở chân, tay hoặc bụng, hay xảy ra sau khi  tập thể dục.	Do mất nước, mất điện giải nặng qua việc đổ mồ hôi.	Cần nghỉ ngơi ngay lập tức ở một nơi mát mẻ.Căng cơ và massage dịu dàng. Bù nước và điện giải ( như Oresol). Nếu chuột rút vẫn kéo dài trong hơn một giờ thì cần có sự chăm sóc y tế.
Kiệt sức do nhiệt	Các triệu chứng bao gồm khát nước dữ dội,người mệt lả, khó chịu, lo lắng, chóng mặt, ngất xỉu và đau đầu.Nhiệt độ cơ thể có thể tăng từ 38 đến 40°C. Mạch yếu, hạ huyết áp và thở gấp. Không có sự thay đổi của trạng thái tâm thần.	Do cạn kiệt nước hoặc muối trong cơ thể vì tiếp xúc với môi trường nóng hay tập thể dục nặng	Chuyển bệnh nhân đến nơi mát mẻ có bóng râm.nới lỏng hoặc cởi bỏ bớt quần áo. đắp khăn ướt hoặc phun nước và sử dụng quạt để làm mát. Đặt bệnh nhân nằm ngửa, nâng cao chân và hông để tăng máu tĩnh mạch trở về tim. Bù nước và điện giải hoặc truyền nước điện giải (nếu bệnh nhân bị nôn ói) . Nếu thân nhiệt trên 39 ° C hoặc giảm tri giác hoặc hạ huyết áp kéo dài, cần sơ cứu  và chuyển bệnh nhân đến bệnh viện.
Đột quỵ do nhiệt	khi bị sốc nhiệt ( do sóng nhiệt –heat waves, nhiệt độ cao mùa hè hoặc tập thể dục nặng)Nhiệt độ cơ thể tăng nhanh đến hơn 40°C, dẫn tới những bất thường hệ thần kinh trung ương như choáng váng, nhầm lẫn hoặc hôn mê. Da nóng, khô, buồn nôn, hạ huyết áp, nhịp tim nhanh và thở dốc	Có thể do tất cả các nguyên nhân trên	Đo nhiệt độ trong cơ thể ( đầu dò trực tràng): nếu> 40 ° C, di chuyển đến nơi mát mẻ, cởi quần áo, và làm mát bên ngoài: chườm khăn ướt vùng cổ, nách và bẹn, quạt liên tục, phun nước mát từ 25 – 30 o C lên da. Đặt bệnh nhân ở tư thế thoải mái để không cản trở việc thở.Thở oxy 4 lit/phút và bổ sung dung dịch đẳng trương cho bệnh nhân ( nước muối thông thường). Chuyển nhanh đến nơi cấp cứu.

Các vấn đề sức khỏe nghiêm trọng khác thường gặp do sốc nhiệt độ cao

Ảnh hưởng đến tim mạch: biến đổi khí hậu làm gia tăng các nguy cơ mắc bệnh tim mạch do tiếp xúc với không khí ô nhiễm và nhiệt độ thay đổi bất thường. Khi tiếp xúc với nhiệt độ cao bất thường, cơ thể đáp ứng lại thông qua gia tăng nhiệt độ cơ thể, tăng tiết mồ hôi và gây mất nước, rối loạn nhịp tim cũng có thể gây ra đột quỵ [9, 10]

Gây ra các bệnh về thận: Tiếp xúc kéo dài với nhiệt độ quá nóng có thể dẫn đến các vấn đề nghiêm trọng về thận. Tiêu cơ vân (Rhabdomyolysis) là một tình trạng có thể gặp phải do sốc nhiệt hay đột quỵ do nhiệt gây ra, làm cơ bị tổn thương, tiết ra các độc tố vào máu và từ đó ảnh hưởng đến thận. Khả năng điều chỉnh lượng nước của cơ thể cũng có thể bị ảnh hưởng do sốc nhiệt và có thể dẫn đến nhiễm trùng thận hoặc bàng quang.[10]

Ảnh hưởng đến hô hấp: Biến đổi khí hậu và sự gia tăng nhiệt độ ảnh hưởng xấu đến chất lượng không khÍ do làm tăng sự hình thành ozon ở tầng đối lưu. Việc tiếp xúc với khí ozon làm tăng khả năng tổn thương của hệ tuần hoàn và cả các bệnh về phổi hay gây tử vong [9, 11]

Nhiệt độ cao có khả năng gây ung thư không?

Bên cạnh các yếu tố như tia cực tím (như UVA, UVB) và ô nhiễm không khí đã được chứng minh cụ thể là nguyên nhân trực tiếp gây ra nhiều loại ung thư, hiện nay càng có nhiều bằng chứng cho thấy sự gia tăng nhiệt độ trong không khí, trong môi trường sống ảnh hưởng đến nguy cơ hình thành và phát triển ung thư.

Việc tăng nhiệt độ toàn cầu có nguy cơ làm gia tăng tỷ lệ ung thư. Nóng lên toàn cầu làm tăng khả năng tiếp xúc với các hóa chất có khả năng gây ung thư: do việc nóng dần lên làm gia tăng các cơn mưa lớn dẫn đến việc đưa các hóa chất này vào trong nước, hay làm các chất độc hại từ nước hay nước thải đi vào khí quyển, hay ngay bản thân sự nóng lên cũng làm những hóa chất này độc hại hơn [15].

Việc biến đổi khí hậu nói chung và nóng lên toàn cầu nói riêng ảnh hưởng đến mùa vụ trộng trọt, ảnh hưởng đến việc bảo quản và cũng gia tăng phát sinh các loại nấm mốc có hại. Một số nấm mốc có hại có thể tiết ra các độc tố gây ung thư, điển hình như aflatoxin gây ung thư gan[9]

Ung thư phổi: nhiều nghiên cứu cho thấy việc nóng lên và khô hạn là một trong những nguyên nhân gây ra cháy rừng và làm ô nhiễm không khí; hay sự thay đổi của các chất độc hại trong môi trường do nhiệt độ tăng cao từ đó có thể gây ra các bệnh về hô hấp và có thể gây ung thư phổi từ ô nhiễm không khí [9, 11,15].

Ung thư da: Biến đổi khí hậu do các khí nhà kính làm thủng tầng ozon (ở tầng bình lưu) và thay đổi ozon tầng đối lưu như thay đổi khả năng ngưng tụ, khả năng bao phủ và thay đổi tia cực tím (Ultraviolet radiation UVR) và thành phần của nó. Hơn nữa việc thay đổi nhiệt độ, ngưng tụ và khả năng bao phủ làm thay đổi đặc tính tiếp xúc mặt trời do đó làm tăng nguy cơ các bệnh do tia cực tím gây ra đặc biệt là ung thư da. Nhiều nghiên cứu cho thấy mất 1% trên tổng số ozon làm tăng 3-5% ca mắc ung thư da và khi nhiệt độ không khí tăng 2OC trong thời gian dài làm tăng khả năng gây ung thư của UV lên 10%.[2, 9, 11]

Nghiên cứu ảnh hưởng của nhiệt độ và khả năng gây ung thư:

Nghiên cứu U.S. Radiologic Technologists (USRT) tại Mỹ với hơn 64 ngàn người trong 20 năm cho thấy những người tiếp xúc với tia cực tím nhưng ở nhiệt độ cao hơn (trung bình khoảng 80 độ F) cho thấy khả năng mắc ung thư biểu mô tế bào đáy (basal cell carcinoma BCC) cao hơn 1,5 lần so với người tiếp xúc với tia cực tím nhưng ở nhiệt độ bình thường (67,5 độ F).[12] Khảo sát ung thư da quốc gia (National Skin Cancer Surveys) trên 100 ngàn người tại 10 bang ở Mỹ cho thấy nguy cơ mắc ung thư biểu mô tế bào vảy (squamous cell carcinoma) cao hơn 5,5% / độ C và nguy cơ mắc ung thư biểu mô tế bào đáy cao hơn 2.9% / độ C.[13] Trong một nghiên cứu trong phòng thí nghiệm trên tế bào ung thư da và mô da người cho thấy khi tiếp xúc với UVB, nhiệt độ cao 39 OC cho thấy nguy cơ hình thành ung thư da cao hơn so với ở nhiệt độ thường 37 OC.[14]

Ai là người dễ bị ảnh hưởng bởi điều kiện nóng cực đoan

Tổ chức y tế thế giới liệt kê những người có nguy cơ bị ảnh hưởng do điều kiện nóng cực đoan [4]:

– Người khuyết tật, người đã có bệnh

– Phụ nữ có thai, trẻ em và người cao tuổi

– Người làm việc ngoài trời, lao động chân tay

– Vận động viên

Làm gì để hạn chế nguy cơ từ tình trạng nóng cực đoan

Sau đây là một số khuyến cáo để hạn chế nguy cơ sốc nhiệt do nắng nóng cực đoan hay sóng nhiệt gây ra [4]:

– Giữ nhà cửa thoáng mát, nhiệt độ trong nhà nên thấp hơn 32 OC vào ban ngày và thấp hơn 24 OC vào ban đêm

– Giữ cơ thể mát mẻ và uống đủ nước và khoáng (thường xuyên uống nước nhưng tránh uống rượu bia hay quá nhiều caffeine và đường),

– Hạn chế ra ngoài nắng, khi ra ngoài trời nên có đồ bảo vệ (kính chống nắng, quần áo) và kem chống nắng

– Cảnh báo với các thành viên trong gia đình về tình trạng thời tiết nóng đột ngột, đặc biệt khi trong gia đình có những người dễ bị ảnh hưởng như đã kể trên.

– Cẩn thận khi để trẻ em, người lớn tuổi trên xe hơi, do nhiệt độ bên trong xe có thể gia tăng rất nhanh

Bên cạnh đó nên thường xuyên cập nhật thông tin thời tiết để hạn chế rủi ro, tại Việt Nam có thể tham khảo tại các tin tức thời sự hay website Trung tâm Dự báo khí tượng thuỷ văn quốc gia http://www.nchmf.gov.vn

Chú thích: bên cạnh sốc nhiệt do nóng thì vẫn có trường hợp sốc nhiệt do lạnh đột ngột

một trong những ảnh hưởng thường gặp là cơ thể bị giảm thân nhiệt (hypothermia), một số ảnh hưởng như nổi da gà, rùng mình, rối loạn nhịp tim, kích thích tiểu tiện, hay có thể gây nổi mề đay. Những đối tượng có nguy cơ cao cũng giống như sốc nhiệt do nóng. Đối với tình trạng này thì nên di chuyển đến nơi ấm áp hơn, làm ấm cơ thể bằng cách mặc đồ ấm, sưởi ấm cơ thể hay ngâm trong nước ấm hoặc uống đồ uống nóng, nếu các triệu chứng bất thường không thuyên giảm thì nhanh chóng đến các cơ sở y tế [16].

Chịu trách nhiệm nội dung: Th.S Trịnh Vạn Ngữ, Viện nghiên cứu Y sinh SoonChunHyang ( SoonChunHyang Institute of Medi-bio Science ), Đại học SoonChunHyang, Hàn Quốc

Cố Vấn khoa học: TS Nguyễn Hồng Vũ, Viện nghiên cứu City of Hope, California, Hoa Kỳ

Cố vấn y học: Th.S BS Nguyễn Trương Đức Hoàng, Đại học Y Dược TP.HCM

Tài liệu tham khảo

Washington post, Vietnam just observed its highest temperature ever recorded: 110 degrees, in April. 2019: https://www.washingtonpost.com/weather/2019/04/22/vietnam-just-observed-its-highest-temperature-ever-recorded-degrees-april/
Grover, S. and Rajeshwari, Global warming and its impact on skin disorders. Indian J Dermatol Venereol Leprol, 2009. 75(4): p. 337-9.
Canada, H., Extreme Heat Events Guidelines: Technical Guide for Health Care Workers. 2011.
WHO, Information and public health advice: heat and health. 2018: https://www.who.int/globalchange/publications/heat-and-health/en/
WHO, Heatwaves and Health: Guidance on Warning-System Development. 2015.
Guo, Y., et al., Quantifying excess deaths related to heatwaves under climate change scenarios: A multicountry time series modelling study. PLoS Med, 2018. 15(7): p. e1002629.
CRED, Heatwaves and health. 2017, EM-DAT.
The, L., Heatwaves and health. The Lancet, 2018. 392(10145): p. 359.
Friel, S., et al., Climate change, noncommunicable diseases, and development: the relationships and common policy opportunities. Annu Rev Public Health, 2011. 32: p. 133-47.
Publichealth.org. CLIMATE CHANGE. 2019; Available from: https://www.publichealth.org/public-awareness/climate-change/.
Matthews-Trigg, N.T., J. Vanos, and K.L. Ebi, Climate Change and Cancer. 2019: p. 11-25.
Michal Freedman, D., et al., Ambient temperature and risk of first primary basal cell carcinoma: A nationwide United States cohort study. J Photochem Photobiol B, 2015. 148: p. 284-289.
van der Leun, J.C., R.D. Piacentini, and F.R. de Gruijl, Climate change and human skin cancer. Photochem Photobiol Sci, 2008. 7(6): p. 730-3.
Calapre, L., et al., Heat-mediated reduction of apoptosis in UVB-damaged keratinocytes in vitro and in human skin ex vivo. BMC Dermatol, 2016. 16(1): p. 6.
Niehs.nih.gov, A Human Health Perspective On Climate Change. 2010
Healthline.com. Hot and Cold: Extreme Temperature Safety. Available from: https://www.healthline.com/health/extreme-temperature-safety#extreme-cold-temperatures.